Belasting van het oppervlaktewater, 1990-2020

Regio – Ten opzichte van 2019 is de belasting van het oppervlaktewater met stikstof en fosfor gestegen met respectievelijk 6% en 7%. Dat wordt voornamelijk veroorzaakt door een toegenomen uit- en afspoeling vanaf landbouw- en natuurgronden. Voor de getoonde zware metalen en PAK’s is de belasting van het oppervlaktewater in 2020 licht gedaald ten opzichte van 2019. Voor de medicijnresten geldt dat er een lichte toename is; bij de getoonde bestrijdingsmiddelen is er sprake van een fikse daling.

Wat is inbegrepen in de belasting van het oppervlaktewater?

De belasting, ofwel de vervuiling die daadwerkelijk het oppervlaktewater bereikt, bestaat uit de rechtstreekse emissies naar oppervlaktewater vanuit bedrijven, huishoudens en diffuse bronnen, plus de overdrachten vanuit de andere compartimenten. Vanuit het compartiment riolering en waterzuivering zijn dat de lozingen van gezuiverd afvalwater door rioolwaterzuiveringsinstallaties en de lozingen vanuit overstorten en regenwaterriolen. Vanuit het compartiment bodem is dat de uit- en afspoeling vanuit landbouw- en natuurgronden (landelijk gebied) en vanuit het compartiment lucht is dat de atmosferische depositie op oppervlaktewateren.

Atmosferische depositie op de Noordzee en emissies van zeeschepen varend op het Nederlands deel van het Continentaal Plat (NCP) zijn niet meegenomen in de cijfers zoals die in deze indicator zijn gepresenteerd.

Uit- en afspoeling nutriënten uit landelijk gebied sterk neerslagafhankelijk

De uit- en afspoeling vanuit het landelijk gebied (landbouwgebied en natuurgebied) is voor de hele tijdreeks opnieuw berekend met het Landelijk Waterkwaliteitsmodel (WEnR, 2022). Zeker voor het laatste decennium geldt dat de trend in de uit- en afspoeling afhangt van de jaarlijkse neerslaghoeveelheden en de waterafvoer uit landbouwgronden.

Trend zware metalen, nutriënten en PAK’s

De grootste reducties in de belasting van het oppervlaktewater zijn gehaald in de periode tussen 1985 en 1995, vooral door maatregelen bij de industriële bronnen. De grootste bronnen voor zowel stikstof, fosfor en zware metalen zijn nu de riolering en waterzuivering, de atmosferische depositie en de uit- en afspoeling. De laatste jaren fluctueert de belasting van de zware metalen licht. Bij zink zou dat kunnen liggen aan verschillen in neerslag en daardoor variatie in de aanvoer van zink via hemelwater. De belasting via de effluenten van de rioolwaterzuiveringsinstallaties is in 2020 voor fosfor en stikstof weer gedaald, na een lichte stijging in 2019. Bij de zware metalen en PAK’s is de atmosferische depositie in 2020 licht gedaald ten opzichte van 2019. Maar over het algemeen worden de verschillen tussen de jaren steeds kleiner.

Toelatingen gewasbeschermingsmiddelen bepalen voornamelijk de trend

De gegevens over de belasting door landbouwkundig gebruik van bestrijdingsmiddelen vanaf 2010, zijn berekend met de Nationale Milieu Indicator (NMI 4) en zijn gebaseerd op afzet- en gebruikscijfers. Tot het jaar 2009 werd NMI 3 gebruikt. De NMI is een model dat bestaat uit een aantal modules die elk voor een specifiek toepassingsgebied in de Nederlandse land- en tuinbouw emissie-indicatoren van bestrijdingsmiddelen op jaarbasis berekenen (WEnR & RIVM, 2022)

Voor het herbicide glyfosaat geldt dat het grootste deel van de belasting nog steeds afkomstig is uit het compartiment riolering en waterzuivering door de toepassing op verhardingen in het stedelijk groenbeheer. Vanaf maart 2016 mogen professionele gebruikers bij het stedelijk groenbeheer geen gewasbeschermingsmiddelen meer op een verharde ondergrond gebruiken. Deze ontwikkeling is zichtbaar in de trend van Glyfosaat en MCPA. Vooruitlopend op het verbod was het verbruik van deze middelen in 2015 ook al lager. Het herbicide MCPA en het insecticide imidacloprid komen voornamelijk in het oppervlaktewater via gebruik in de landbouw, op verhardingen (MCPA) en via effluenten van rwzi’s. (imidacloprid).

Het herbicide terbutylazine wordt nagenoeg uitsluitend in de landbouw toegepast.

Belasting van oppervlaktewater door geneesmiddelen stijgt licht

Door gebruik in huishoudens komen geneesmiddelen via het riool en de effluenten van rioolwaterzuiveringsinstallaties in het oppervlaktewater terecht. De trend per middel is vaak direct gerelateerd aan het gebruik, maar volgt over het algemeen de stijging van het aantal inwoners. Bij alle middelen die in de indicatoren van het compendium worden weergegeven, is in 2020 de belasting van het oppervlaktewater licht gestegen ten opzichte van 2019. Het gaat om de pijnstiller Diclofenac, de bloeddrukverlager Metoprolol, het antibioticum Azithromycine, het anti-epilecticum Carbamazapine en het anti-diabetes middel Metformine.

Maatregelen

Om de belasting van het oppervlaktewater te verminderen zijn de afgelopen decennia de meeste, relatief gemakkelijk te nemen maatregelen al genomen. De belangrijkste resterende bronnen zijn aanzienlijk lastiger om aan te pakken. Bij de landbouw duurt het lang voordat de effecten van genomen maatregelen zichtbaar zijn. Bij de aanpak van diffuse bronnen is er sprake van complexe regelgeving en veel emissieoorzaken. Vanaf maart 2016 mogen professionele gebruikers bij het openbaar groenbeheer geen gewasbeschermingsmiddelen meer op een verharde ondergrond gebruiken. De atmosferische depositie is voor een (groot) deel uit het buitenland afkomstig. Voor de aanpak van al deze bronnen is intensieve samenwerking op verschillende niveaus noodzakelijk: regionaal, nationaal en internationaal.